تحلیل و بررسی فیلم در میان ستارگان (Interstellar)

بدون شک پیش از این دوستداران فیلم های علمی تخیلی، فیلم “جاذبه” (Gravity) به کارگردانی آلفونسو کوارون را دیده اند. فیلمی که علی رغم توجه منتقدین و داوران به آن و با وجود جلوه های ویژه منحصر به فردش، با توجه به اینکه نمی تواند قوانین فیزیک را به خوبی پیاده کند، نمی توان روی آن حساب زیادی باز کرد. شاید بهتر باشد که با صرف نظر از جزییات، از تصاویر خیره کننده و روند داستانی آن لذت برد.

اما وقتی کارگردانی به نام کریستوفر نولان اقدام به ساخت فیلمی در این حوزه می کند بدون شک آن هایی که او را می شناسند می دانند که بعید است با یک اثر این چنینی روبرو شوند. کارگردانی که برای نوشتن فیلنامه فیلم تلقین (Inception) که کاملا تخیلی است بیش از یک دهه وقت می گذارد و دنیایی را با قواعدی پیچیده خلق می کند بعید است که هنگام نوشتن فیلنامه ای با ساختار علمی به این سادگی ها اشتباهی را مرتکب شود.

او از ریسک تغییرهای متعدد سمت و سوی داستان نمی‌هراسد (Prestige) و با معنای پایان دوگانه به خوبی آشناست و آن را خوب به کار می‌بندد (Inception و Memento). در طراحی و بیان شخصیت‌ها درخشان عمل می‌کند و به انتزاعی‌ترین شخصیت‌ها مفهومی قابل درک و انسانی می‌بخشد و بهترین نمایش ممکن را از آن‌ها عرضه می‌دارد (سه‌گانه‌ای که از بتمن ساخته)، نمادها را به زیبایی به کار می‌گیرد تا مفهومی عمیق را غیر شعاری عرضه نماید (“زندان” و تقابل “ترس و امید” در “خیزش شوالیه تاریکی”).

مشاور علمی برادران نولان در این فیلم پروفسور کیپ تورن است، او دکترای خود را از دانشگاه پرینستون دریافت کرد و در حال حاضر استاد فیزیک دانشگاه Caltech آمریکاست. تخصص او در زمینه کیهان شناسی، گرانش و نسبیت است و از دوستان نزدیک استیون هاوکینگ به شمار می رود. پایه های علمی فیلم به طور عمده بر روی نظریات وی بنا شده است.

“در میان ستارگان” به جايی می رود که “جاذبه” حتی تلاش هم نکرده بود. فیلم آلفونسو کوارون با وجود همه شايستگی هایش در اين قسمت بسیار بد عمل کرده بود. علاوه بر تصادفی بودن مکانيک مدار زمین، ایراد علمی بچه گانه و فضاحت بار اصلی ترین صحنه درام فیلم (جدایی کلونی و بولاک) هم که طبیعتا برای همه روشن است. اما در مورد “در میان ستارگان” معادلات کیپ تورن حتی در مورد جلوه های ويژه فيلم هم پياده شدند تا مطمئن شوند در فيلم همه چيز همان‌طور است که بايد باشد.

“در میان ستارگان” بدون شک دقیق ترین فیلم سینمایی ساخته شده در تاریخ سینما در حوزه فیزیک و اخترفیزیک است و مسائلی را در این حوزه مطرح می کند که در دنیای واقعی، پیچیدگی های شرح آن ها بسیاری از افراد بی حوصله را فراری می دهد. اما در اینجا، پیچیده ترین مباحث فضایی من جمله مفهوم زمان، کرمچاله ها و سیاهچاله ها به راحتی و با زبانی ساده و هنرمندانه به تصویر کشیده شده است که می تواند یک هدیه استثنائی برای علاقه مندان به علم نجوم باشد. کیفیت جلوه های ویژه بکار رفته در فیلم حیرت انگیزند و با استفاده از این ابزار توانسته اند مباحث علمی را که تا پیش از این فقط بر روی کاغذ قابل شرح بودند، به خوبی به مخاطب عام سینما تفهیم کنند.
اما این ها تمام داشته های “در میان ستارگان” نیست، شخصیت پردازی ها، روابط میان شخصیت ها، درام حاکم بر داستان و … همه و همه به بهترین شکل ممکن ارائه شده اند. نولان مانند تمامی آثار گذشته اش این بار نیز تماشاگر سینما را با انواع و اقسام لحظه ها و دیالوگ های ناب سینمایی که احتمالا فقط خودش و برادرش قادر به نگارش آن هستند به وجد آورده و اجازه نمی دهد که لحظه ای از فیلم را از دست دهد.

بدون شک برادران نولان در هنگام نوشتن فیلمنامه تحت تاثیر فیلم “۲۰۰۱ – ادیسه فضایی” استنلی کوبریک بوده اند. به عقیده بسیاری “در میان ستارگان” نه تنها ادیسه فضایی به روایت نولان است بلکه می توان آن را پاسخ نولان به سوالات متعددی دانست که کوبریک در فیلم خود مطرح می کند.

فیلم به صورتی معنی دار با مدل خاک آلود شاتل اَتلَنتیس آغاز می شود. صحنه های فیلم در آینده نزدیک رخ می دهند و در آن ها بشریت گرسنه و خالی از امید است. کوپِر (مَتیو مَک کاناهِی) که سابقاً یک خلبان تست پرواز بوده، به همراه دو فرزندش، دختری ده ساله به نام مُرف (مَکِنزی فوی) و برادر بزرگترش تام (تیمِتی چالِمَت)، به سختی از طریق کشاورزی در هنگامی که خاک در دوران پس از هزاره سوم دچار فرسایش شده است، امرار معاش می کنند و بقای آن ها به کشاورزی بستگی دارد. اما کوپِر را مردی جدید می یابیم که او را از همان قواره قدیمی بریده اند: قهرمانی صد در صد آمریکایی. او که به سبک تگزاسی ها کلمات را کشیده ادا می کند، با تکبر راه می رود و در عین حال احساساتش به طرزی شگفت انگیز عمیق هستند، سنتی ترین نقش اول کریستوفر نولان تا به امروز است و جوانیِ توام با شگفت زدگی کارگردان را مجسم می کند: مردی که از نظرش ما همه “کاوش گر و پیش تاز هستیم، نه متولی و نگهبان”

داستان هرچه جلوتر می رود روند آن پیچیده تر می شود. کوپر به طوری معجزه آسا، به یک ایستگاه مخفی ناسا هدایت می شود که در آن فضاپیمایی قرار گرفته است. مدیر این مجموعه دکتر برند (مایکل کین) قصد دارد برای نجات بشریت سفینه ای را به فضا ارسال کند، سفینه ای که باید از درون کرمچاله ای در نزدیکی زحل که به دلایلی نامعلوم به وجود آمده است عبور کند. دکتر برند از کوپر می خواهد که به همراه یک تیم، هدایت این فضاپیما را برعهده بگیرند و کوپر علی رغم مشکلات شخصی و وابستگی بی حد و مرز به خانواده اش تصمیم می گیرد برای نجاب بشر از این فرصت بهره ببرد …

نکته قابل توجهی که در داستان وجود دارد احساسات و عشق بی انتهایی است که سراسر فیلم را در بر می گیرد. نولان در مقدمه فیلم رابطه عاطفی عمیق میان خانواده کوپر را به تصویر می کشد، رابطه ای که قلب تپنده آن کوپر (پدر) و دخترش (مورف) است. پس از اینکه کوپر عازم فضا می شود و شرایط زمانی و مکانی به شدت پیچیده می شود، نولان با بازخوانی رابطه عاطفی شدید کوپر با دخترش و با در نظر گرفتن تئوری فیزیکی انقباض زمان تماشاگر را تحت تاثیر قرار داده و به شدت بهت زده می کند.
اوج نبوغ نولان در دقایق پایانی فیلم به نمایش گذاشته می شود. لحظاتی که نفس را در سینه هایتان حبس می کند. و اینگونه می شود که تا روزها فکر شما درگیر مسائل فیلم خواهد بود.

“در میان ستارگان” مرزی است میان علم و احساسات عمیق انسانی که در چارچوب یک داستان آخرالزمانی به تصویر کشیده شده است. این فیلم بدون شک ما را مجبور به تشویق و تفکر می کند. احتمالاً سالها طول خواهد کشید که اثری با کیفیتِ «در میان ستارگان» بتواند اینچنین داستان پیچیده ای را در قالب مفاهیم انسانی با ساده ترین زبان ممکن روایت کند.

نکات و پیغام های پنهان فیلم “در میان ستارگان” (اگر فیلم را ندیده اید این قسمت را نخوانید (Spoilers))

هر فیلمی که ساخته می شود روایتگر اندیشه های نویسنده و کارگردان آن است پس نباید انتظار داشت همه آن ها به مذاق ما خوش بیاید. خوشبختانه این روزها با توجه به رشد و آگاهی عموم جامعه میزان تاثیر پذیری از اندیشه های باطل موجود در فیلم ها به حداقل رسیده است و دلیلی برای اینهمه نگرانی و ترس وجود ندارد. بیننده فیلم به راحتی ردپای مکاتب و اندیشه های باطل را در فیلم می یابد و حتی از آن ها بر علیه خود فیلم استفاده می کند. اما در این میان بسیاری به نوعی وسواس دچار شده اند، وسواسی که آن ها را وادار می کند به هر طریقی بکوشند تا اندیشه هایی باطل از مکاتبی باطل را به فیلم بخورانند تا با اثبات بطلان فیلم مجلسی را گرم کنند، همانند آن دسته از منتقدانی که با تخریب همه فیلم ها خود را بالا می کشند و روزی طلب می کنند.
تحلیل و بررسی فیلم باید در فضایی منطقی، به دور از احساسات و با ادله دقیق و روشن صورت گیرد تا بتواند حاصلی داشته باشد.
در فیلم “در میان ستارگان ” نیز نکاتی نهفته است که مرور آن ها خالی از لطف نیست:

• موسیقی متن بی نظیری که هانس زیمر آلمانی برای این فیلم تصنیف کرده است، موسیقی است که بدون شک نوای کلیسا و موسیقی های مذهبی مسیحیان را یادآور می شود. موسیقی که حتی در لحظه‌های پرتنش و پرتحرک هم اندوه مستتر در آن فروکش نمی‌کند.
• نام ماموریت ناسا برای نجات بشریت، ایلعازر است، ایلعازر در انجیل یوحنا نام شخصی است که چهار روز پس از مرگش به دست عیسی مسیح دوباره زنده شد. در این ماموریت ۱۲ فضانورد که شجاع ترین انسان های تاریخ معرفی می شوند به ۱۲ سیاره که احتمال حیات در آن ها وجود دارد فرستاده می شوند. بدیهی است که این ۱۲ فضانورد، ۱۲ حواریون عیسی مسیح را در ذهن تداعی می کنند. رهبر این ۱۲ فضانورد دکتر “مان” است، کسی که به عنوان شایسته ترین آن ها معرفی می شود. اما در انتهای داستان نه تنها روشن می شود که دکتر “مان” فردی ترسو است که با خیانت می کوشد کوپر را بکشد. و شاید اشاره ای باشد به یهودای اسخریوطی که به عیسی مسیح خیانت کرد.
• کوپر در تمام فیلم نماد انسانی کامل و سرشار از خوبی هاست. او عاشق خانواده اش است با اینحال برای نجات بشریت از آن ها می گذرد و در نهایت هم اوست که زمینه نجات را فراهم می کند. از طرف دیگر اوست که رهبر ماموریت ایلعازر یعنی دکتر “مان” را از خواب بیدار می کند، اینکار را نه رامیلی انجام می دهد و نه آمیلیا، کوپر است که دکتر “مان” را از خوابی که منتهی به مرگ است بیدار می کند. چه کسی ایلعازر را دوباره زنده کرد؟ عیسی مسیح … پس ممکن است کوپر نمادی از عیسی مسیح باشد که برای نجات بشر از همه چیزش می گذرد.
• از طرفی کوپر همان روح دخترش مورف است، روحی که در ابتدا کتاب ها را در اتاق مورف به زمین می اندازد و به دنبال راهی برای ارتباط است. این روح، مورف و کوپر را به محل مخفی ناسا هدایت می کند و در نهایت با ارسال داده های کوانتومی سیاهچاله زمینه ساز نجات بشر می شود. روحی که از زمان و مکانی دیگر پیغام ها را ارسال می کند و به کمک آن ها می آید. مسیحیان معتقد به روح القدس هستند، روحی که زمینه ساز ارتباط عیسی مسیح و خداست. پس به نوعی کوپر، روح القدس هم معرفی می شود.
• در تمام مدت فیلم پدیده هایی که دلیل علمی ای برای وقوع آن ها وجود ندارد به “آن ها” نسبت داده می شود. حضور معجزه آسای کوپر در پایگاه مخفی ناسا، به وجود آمدن کرمچاله در نزدیکی زحل، … و در نهایت ابرمکعب که ساخته دست “آن ها” معرفی می شود.
  در انتهای فیلم تارس (ربات دارای هوش مصنوعی) می گوید که آن موجودات مجهول در حال بستن ابر مکعب هستند.
  کوپر به او می گوید: “هنوز متوجه نشدی تارس؟ “آن ها” موجودات خاصی نیستند، آن ها خود ما هستیم، کاری رو که من برای مورف کردم، آن ها هم دارند برای من می کنند، برای همه ما.”
  تارس می گوید: “کوپر، مردم (people) نمی توانند چنین چیزی بسازند”
  کوپر می گوید: “نه، نه، الآن نمی تونن، اما یه روز(می سازن)، من و تو نه، اما مردم می سازند، تمدنی که به فراتر از ۴ بعدی که میشناسیم دست پیدا کردن”
  در ادامه کارگردان صحنه ای را مرور می کند که در هنگام عبور از کرمچاله آمیلیا متوجه حضور “آن ها” می شود و با انگشتانش سعی می کند با آن ها ارتباط برقرار کند، و در اینجا روشن می شود که “آن ها” در حقیقت خود کوپر بوده، این صحنه به نوعی تابلو نقاشی “آفرینش انسان” میکل آنژ را یادآوری می کند.
  به عقیده بسیاری فیلم می کوشد تا به بیننده القا کند خدا یک ذات ماوراطبیعی نیست، بلکه یک ورژن پیشرفته از خود ماست و اینجاست که تثلیث مسیحیان همه و همه در کوپر یعنی نماد عیسی مسیح خلاصه می شود. که البته نگارنده چنین برداشتی از این فیلم نمی کند.
  

• این روزها بسیاری از فیلم هایی که ساخته می شوند به نوعی با هوش مصنوعی مرتبط هستند.
  یکی از قوی ترین ورژن های آن سریال “سوژه (Person of Interest)” است که خالق آن جاناتان نولان (برادر کریستوفر نولان) است و به کلی به این موضوع اختصاص دارد. هوش مصنوعی اخلاق مدار و نیک سرشتی که تا به امروز مشابه آن ساخته نشده است و بر زندگی همه مسلط است، آنچنان که از سوی بسیاری خدا خوانده می شود. در ادامه داستان، هوش مصنوعی دیگری ساخته می شود که برای رسیدن به اهدافش از هیچ اصولی پیروی نمی کند و در نهایت جنگی ترسناک و پیچیده میان این دو خدای الکترونیکی در می گیرد.
  و یا فیلم “برتری (Transcendence)” که چندی پیش اکران شد و تماما به این موضوع می پردازد. و فیلم ها و سریال های بسیار دیگری که موضوع آن ها مرتبط به این حوزه است.
  نکته ای که در تمام این فیلم ها وجود دارد این است که به نوعی رستگاری بشریت را در هوش مصنوعی و رابطه انسان و او می بینند، هرچند که همه آن ها اشاره می کنند که تبعاتی را به دنبال خواهد داشت، اما در نهایت این هوش مصنوعی است که می تواند بشر را جاودانه سازد.
  در فیلم “در میان ستارگان” هم به کرات به این موضوع اشاره می شود:
  آن جایی که مورف در رابطه با “پهپاد نظارتی متعلق به هند” با ناراحتی به پدرش می گوید: نمیشه همینطوری ولش کنیم؟ به کسی آزاری نمی رسوند …
  و صحنه های متعددی که وفاداری تارس (ربات دارای هوش مصنوعی) را به تصویر می کشد و همچنین موضوع مربوط به ربات دکتر مان “کیپ”، که با توجه به اینکه نمیخواسته دروغ دکتر مان در رابطه با وجود حیات در آن سیاره را مخابره کند از کار افتاده بود.
  نکته ی اساسی که در گفتگوی تارس و کوپر در درون سیاهچاله وجود دارد به این حوزه مرتبط است.
  آن جایی که صحبت بر سر این است که مردم نمی توانند چنین ابرمکعبی بسازند، و کوپر می گوید: “نه، نه، الآن نمی تونن، اما یه روز (می سازن)، من و تو نه، اما مردم می سازند”. به عبارت “من و تو نه” توجه بفرمایید. صحبت اینجا بر سر مردم است و طبیعتا مردم به معنای انسان هاست ولی در این صحنه کوپر، تارس را که یک هوش مصنوعی است جزیی از مردم به حساب می آورد. آنچنان که می دانیم در مرکز سیاهچاله زمان و مکان یکی می شوند و می ایستند و سینگلاریتی (Singularity) پدید می آید. سینگلاریتی به معنای یکتایی است و شاید منظور کارگردان یگانه شدن انسان و هوش مصنوعی باشد، آنچنان که در تمامی صحنه های مربوط به ابرمکعب تصویری از تارس نمی بینیم و فقط صدای او را می شنویم. شاید می خواهد به ما القا کند که آن مردمی که به فراتر از ۴ بعد دست یافته اند، انسان هایی پیوند خورده با هوش مصنوعی هستند. (AI men)
  هرچند که این برداشت ها تماما فرضیه است.
• نکته دیگری که در فیلم جاری است پاسخ به فیلم ادیسه فضایی کوبریک است. حتما همه متوجه شباهت تک سنگ (monolith) کوبریک و ربات های نولان شده اند. پاسخی که نولان به کوبریک می دهد این است:

آن هایی وجود ندارد. این خود ماییم …
It’s not Them. It’s US

بشر نجات پیدا می کند، پیشرفت می کند، فتح می کند … و برای اینکار نیازی به یک قطعه سنگ بزرگ راهنما از جانب موجودات فضایی دیگر ندارد. راه نجات را هم از زبان کوپر اینگونه نقل می کند:

“قدیم ها عادت داشتیم به آسمان نگاه کنیم و به جایگاهمون در میان ستارگان بیاندیشیم، حالا فقط به پایین نگاه می کنیم و نگران جایگاهمون بین گرد و خاک هستیم. ما کاوش گر و پیش تاز هستیم، نه متولی و نگهبان”

نتیجه گیری

• مایه تاسف است که در فیلم “در میان ستارگان” به طور مستقیم هیچ اشاره ای به خدا نمی شود.
  در عین حال به هیچ وجه وجود خدا را به چالش نمی کشد. اصولا این فیلم هیچ توضیحی در باب خلقت جهان و اینکه این عظمتی که گوشه ای از آن در فیلم به تصویر کشیده شده است حاصل تدبیر کیست نمی دهد. روند داستان متمرکز بر روی انسان و کاوشگری های اوست که در راستای نجات بشریت است. تمامی برداشت های متنوعی که از فیلم می شود و در بالا به بعضی از آن ها اشاره شد، حاصل پیچیدگی های روند داستان است و هیچکدام این برداشت ها دلیلی معتبر برای اقامه خود ندارند.

در پایان شمارو دعوت می کنم به تفکر در آیات ۷۵ و ۷۶ سوره واقعه :

فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ ﴿٧٥﴾ وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّوْ تَعْلَمُونَ عَظِيمٌ ﴿٧٦﴾
قسم به جایگاه ستارگان، و اگر بدانید بی تردید این سوگندی بس بزرگ است.
I swear by the locations of stars, it is a great swear if you knew

توجه بفرمایید که در این آیه خداوند به ستارگان قسم نمی خورد، به جایگاه ستارگان قسم می خورد، و در ادامه می گوید اگر علم داشتید بدون شک درک می کردید که این قسم بسیار بزرگ است.

براستی چه رازی در جایگاه ستارگان نهفته است که خداوند آن را قسمی بزرگ عنوان می کند؟!!!!

برداشت ها و نظراتتون در مورد فیلم و آیات قرآن کریم رو حتما زیر همین پست با ما درمیان بگذارید.

وَالسَّلَامُ عَلَىٰ مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَىٰ

منابع : سایت های یک پزشک، مجله مووی مگ و سایت های تحلیل فیلم متعدد انگلیسی زبان